وجه تسمیه
نهاوند در جنوب همدان است ، شهری است
بر دامنه ی کوه رود ها و بستان ها دارد و میوه اش فراوان ، میوه آن را سبب نیکویی
آن به عراق بردند
در اللباب آمده است : نهاوند شهری است
از بلاد جبل ، گویند آن را نوح ( ع ) بنا کرده است و نام آن « نوح آوند » بوده است
پس « حاء » را به « ها » بدل کردند
معجم البلدان : نهاوند شهر معظمی است
در سمت قبلی همدان در سه روزه راه ... و آن قدیمی ترین شهری است که در کوه واقع
شده و این شهر ماه بصره یعنی در حساب آن دینه ور ماه کوفه یعنی در آن می باشد . و
کوه این شهر آب آن را به دو قسم منقسم سازد . قسمتی بسوی نهاوند وقسمتی دیگر به
سمت غرب می رود
بر حسب نظریه ی بعضی از مورخین محلی (
به نظر مرحوم حسن برجیس ) در هنگام طوفان نوح که دوازده هزار سال پیش به وقوع
پیوسته و حضرت نوح کشتی تهیه کرد و ما جرای حرکت او بر روی آب ، پس از اینکه مشیت
الهی بر فرو نشستن طوفان مقرر شد اولین قسمت خشکی که از زمین نمایانگر شد شهر
نهاوند بود و آن را ( نوح آوند ) به معنی تخت و مسند نوح نامیدند که بر اثر گذشت
زمان ( ح ) به ( ه ) و به نهاوند تبدیل شد
نظریه ی دیگر اینکه در قدیم الایام در
این شهر ظروف سفالی خوبی ساخته می شد به همین جهت بدان شهر ( نه آوند ) می گفتند .
( نه ) یعنی شهر و ( آوند ) یعنی ظرف . البته به منظور تأیید این نظر می توان از
سفال های بدست آمده در این شهر که دارای قدمتی در حدود 3500 الی 4500 سال پیش از
میلاد است ، نام برد
تاریخ و آثار باستانی
همان طوری که قبلا اشاره شد سابقه ی
تاریخی این شهر را از زمان طوفان نوح می دانند . پس از ورود قوم آریا به این
سرزمین و تشکیل حکومت ماد ها و احداث شهر هگمتانه بدست « دیااکو » ، نهاوند
به عنوان یکی از شهر های ایالتی و قرق سلطنتی امپراطور ماد ها بوده است . آنچه که
مسلم است کوه ها و دشتها و بیایان های این شهر شاهد وقایع و حوادث فراوانی بوده
است یکی از قدیمی ترین سند های تاریخی که از این شهر بدست آمده و مطلبی راجع به آن
اخیراً در یکی از مجلات بنام نبض به چاپ رسیده است ، تکه سفالهایی است که بر روی
آن رقص گروهی از مردان و زنان منقش شده است ، می باشد و بنا به نظر باستان شناسان
قدمت این سفال ها به 2500 الی 4500 سال قبل از میلاد میرسد.
در ایام سلطه و سیطره چوپانی در زمان
حکومت پیش دادیان و کیانیان که دو سلسله ی چوپانی بودند ، نهاوند مرکز فرماندهی آن
دو سلسله ی معروف بود و موید آن تپه ی گیان ، کوه خرک سرخلج ، غار ضحاک در دامنه
کوه خرک و سولفورهای آمین که در جلو غار مشهود است و مجسمه ضحاک که اخیراً در سرخلج
کشف شده می باشد
نبرد نهاوند
در زمان طلوع خورشید اسلام که مقارن
با حکومت ساسانیان در ایران بود اعراب طی دو نبرد جلولا و قادسیه با ایرانیان به
نبرد پرداختند آخر الامر در زمان خلیفه ی دوم ، دولتمردان و امرای ارتش اسلام به
اتفاق پیروزی بر ایران را ، در سقوط نهاوند دانستند . لذا سپاهی گرد آورده و راهی
نهاوند شدند فرمانده سپاه اسلام را در بعضی از ( کتب ) نعمان بن مقرن
( بابا پیره ) و بعضی دیگر ( نعیم بن مقرن ) برادر وی می دانند
در مورد تاریخ جنگ نهاوند اختلاف است
گروهی آن را در سال 21 هجری برابر با 642 م می دانند و گروهی در سال 18 یا
19 هجری برابر با 639 یا 640 م می دانند . ولی اکثر کتاب ها آن
را 21 هجری می دانند
پس از استقرار سپاه اسلام به دستور
نعمان ابن مقرن در کوه آردوشان یا اردوشاهان سپاهیان ایران به فرماندهی فیروزان (
ذوالحاجب ) در دژ و قلعه ی معروف نهاوند حالت جنگی تدافعی گرفته و در سنگرها مخفی
شده بودند .
این قلعه دارای شانزده راه مخفی به
صورت مترو بوده و به وسیله ی جاده بزرگ داریوش که از راه قارلق به مرکز کنگاشوران
که در حکم مجلس شورا بوده ( در محل آناهیتا در شهر کیمیا دین یا کنگاور فعلی ) اتصال
داشته است .
این قلعه دارای دوازده دروازه بوده
تنها اثر باقیمانده از این قلعه تصویری است که یک جهانگرد فرانسوی حدود 150 سال
قبل در حال گذشتن از نهاوند نقاشی می کند و هم اکنون در موزه ی لوور پاریس است
بالاخره نعمان ابن مقرن آتش جنگ را بر
افروخت . نعمان در همان روز های اول جنگ کشته شد و فرماندهی سپاه را حذیفه به عهده
گرفت . عاقبت الامر مقاومت نیرو های نیرو های ایران در یکی از دروازه ها شکسته شد
و قلعه به تصرف سپاه اسلام در آمد . فرمانده سپاه ایران به سوی همدان گریخت که در
نیمه راه دستگیر و در همان جا کشته شد همچنین یزدگرد سوم به ری گریخت و سپس به
اصفهان و از آن جا به کرمان و بعد به بلخ و مرو رفت و سفیری به چین فرستاده و از
فغفور کمک طلبید .
دولت چین به واسطه ی دوری از ایران از
انجام تقاضای او امتناع نمود . بعد یزدگرد با خاقان ترکها مذاکره کرد ، در سوء نیت
ماهوی مرزبان مرو نسبت به خود مطلع شده ، فرار نمود و در نزدیکی مرو به آسیابانی
پناه برد که شب را در آن جا پناه ببرد و او یزدگرد را به طمع لباس فاخر و جواهرش (
ده سال بعد از جنگ نهاوند در سال 31 هجری ) کشت و به روایتی او را در پارس دفن
نمودند
پیشینه ی تاریخی
مورخان بر این عقیده اند که مردمانی
که 5500 تا 5700 سال قبل در تپه ی گیان
( کیان ) نهاوند می زیسته اند از جمله اقوام و ساکنان بومی ایران بوده اند
که همچون ساکنان تپه های سیلک کاشان و تپه ی حصار دامغان تا آن زمان با اقوام
آریایی مهاجر ، امتزاج نیافته اند . کاوش های کامل نشده در تپه ی گیان در سال 1310
هجری شمسی نشانگر وجود پنج طبقه با خصوصیات متمایز تاریخی در این تپه بوده است :
دوره ی هم عصری با تمدن عیلام ( 5700 سال قبل ) دوره ی هم
زمان با تمدن شوش ( 5500 سال قبل ) ، دوره ی هم عصر با تمدن جزایر اژه و
بالکان ( 4000 تا 4500 سال قبل ) دوره ی آثار بنایی (
3400 تا 3800 سال قبل ) و بالاخره دوره ی ظهور آهن ( با تاریخ تقریبی 3100 تا 3400
سال قبل ) .
از حفریات تپه ی گیان و دیگر مکان های
تاریخی شهرستان نهاوند تا کنون اشیا و ابزار های متعددی بدست آمده است که در موزه
های معروف داخلی و خارجی نگهداری می شود
نام نهاوند را پس از حمله ی اسکندر
مقدونی و تأسیس سلسله ی سلوکیان ، در متون تاریخی می توان دید ، زیرا نهاوند یکی
از شهر هایی بود که به دست سلوکیان فتح شده است و در آن معابدی یونانی ایجاد کرده
و نهاوند را شهر معبد لائودیسه ( Laodicea ) خوانده اند .
در دوران ساسانیان شهر نهاوند مورد
توجه بوده و یک مرکز مهم سوق الجیشی محسوب می شده است به طوری که یزدگرد سوم ،
آخرین پادشاه ساسانی ، پایتخت خود مداین را ترک کرد و در نهاوند اقامت گزید